Ìàãíè /Mg/
Ìàãíè íü Ä.È.Ìåíäåëååâèéí ¿åëýõ ñèñòåìèéí ýëåìåíò¿¿äèéí 2-ð á¿ëýãò áàãòäàã, ãàçðûí ø¿ëòèéí ìåòàë þì. Áàéãàëüä 2.35 õóâèéã ýçýëäýã. Ìàãíè íü èõýâ÷ëýí êàðáîíàò áàéäëààð ìàãíåçèò-MgCO3: äîëîìèò -MgCO3õCaCO; ñèëèêàò áàéäëààð -îëèâèí /MgFe2 /õ SiO2 ; ñóëüôàò õýëáýðýýð êèçåðèò- MgSO4 H2 O: – õëîðèä õýëáýðýýð -êàðíîëëèò-KCL; MgCL3 õ 6H2 O áàéõ áà ìàãíè îðîëöñîí 200 îð÷èì ýðäýñ áàéäàã áàéíà. Ìàãíèè öàöðàã èäýâõò 3 èçîòîï áàéäàã, ò¿¿íýýñ Mg28 – íü áèîëîãèéí èäýâõýýð èë¿¿. Óðãàìàë àìüòàíä ìàãíè ÷óõàë øààðäëàãàòàé ýëåìåíò áºãººä èõýâ÷ëýí íýãäëèéí áàéäàëòàé àãóóëàãäàíà.
Хүн, амьтдын араг яс, мэдрэлийн тогтолцоо, мах булчингийн хэвийн хөгжлийн үйл ажиллагааг зохицуулахад биологийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Магни дутагдвал бие сулрах, зүрх судасны үйл ажиллагаа хямралд ордог байна. Óðãàìàëä õëîðèôèëëèéí õóóðàé æèíãèéí 2.7 õóâèéã ìàãíè ýçýëíý. Èõýâ÷ëýí óóðàã, êàðáîíàò, ôîñôàòòàé íýãäìýë áàéäëààð óñàíä óóññàí õ¿÷èëä àäñîðáöëàãäñàí õýëáýðýýð îðøäîã áàéíà. Áóäààíû õàëüñ, ãóðèëûí õèâýã, íàðàíöýöýã, ñ¿¿ò áîëîí ñààõàðòàé óðãàìëûí 1 êã õóóðàé áîäèñò 4 - 8 ìã ìàãíè áàéíà.
Óñ, õîîë, òýæýýëээр äàìæèí áèå ìàõáîäèä îðñîí ìàãíè õîäîîäíû ø¿¿ñíèé á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéõ, äàâñíû õ¿÷ëèéí /HCL/ íºëººíä èîíæñîí õýëáýðò øèëæèíý.
Èîíæëîãäñîí ìàãíè ýõëýýä 12-õóðóó ãýäýñ äàðàà íü íàðèéí ãýäñýíä øèìýãäýí öóñàíä îðäîã. Öóñàíä áàéõ ìàãíè 0.1-0.2 ìã% áîëîõîä ò¿¿íèé äóòàãäàëä îðæ, àìüòàí ¿õýõ àþóëä õ¿ðäýã áîë 0.5-0.7 ìã % áîëîõîä ìýäðýëèéí ñýðýë íýìýãäýæ òàòàãíàõ, ÷è÷ðýõ, ãóéâàõ çýðýã áàéäàë èëýðäýã áàéíà.
Àìüä ýñèéí äîòîð ìàãíè êàëèòàé íýã ò¿âøèíä îðøäîã. Ýñèéí ãàäíàõààñàà ýñèéí äîòîðõè íü 10-15 äàõèí èõ áàéíà. Ýñ äîòîð Mg2+ èîí íü óóðàã íóêëåèíû õ¿÷èëòýé öîãö áàéäëààð àãóóëàãäàíà. Ýñ õîîðîíäûí ñîëèëöîîíä íü èäýâõæ¿¿ëýã÷ áîëæ, ôåðìåíòýä òîãòîëöîîíä êîôåðìåíòèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Òèàìèíïèðîôîñôàò ôåðìåíòèéí êîôàêòîð áîëîõûí çýðýãöýý ýñèéí ìèòàõîíäðèä Mg2+ èîí íü èñýëäýí ôîñôîðæèõ ¿éë ÿâöûã èäýâõæ¿¿ëýõ áà õýðýâ ìàãíè äóòàãäâàë ýíý ¿éë ÿâö ñààòàëä îðäîã áàéíà.
Mg2+ èîí íü ôîñôîðûí á¿ëãèéã 纺âºðëºã÷ óðâàëûí ñîëèëöîîã èäýâõæ¿¿ëæ äèôîñôîïèðèäèííóêëåîòèäêèíàçà, êðåàòèíêèíàçà, ôåðìåíò¿¿äèéã èäýâõæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ýñèéí íóêëåéíû õ¿÷èë íóêëåîòèä¿¿äûí ñîëèëöîîíä îðæ ÄÍÕ-ïîëèìåðàçà, ÐÍÕ-ïîëèìåðàçà, ïîëèíóêëåîòèäèîç, ðåáîíóêëåàçà, äèçîêñèáîíóêëåçà çýðýã íóêëåéíû õ¿÷ëèéí ñîëèëöîîã èäýâõæ¿¿ëäýã ôåðìåíò¿¿äèéí àæèëëàãààã òýòãýæ ºãäºã áàéíà.
̺í ìàãíè êàëüöèéí ýñðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæ ìèîçèíàäåíîçèíòðèôîñôàòàçà àöåòèë-õîëèíû ãèäðîëèçыí ¿åä õîëèí-ýñòåðàçûã èäýâõæ¿¿ëíý. ̺í ãîðìîíóóäûí ¿éë÷èëãýýã òýòãýæ, äîòîîä ø¿¿ðëèéí çîõèöóóëàëòàíä îðîëöäîã. ̺ºãíèé íàéðëàãàíä íèéò ¿íýñíèé æèíä íü õàðüöóóëñíààð 0.1-2.5 % àãóóëàãäàíà. (38) Ìàãíè èõýâ÷ëýí í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí äàâñ õýëáýðýýð èñýëäýëòèéí ïðîöåññm îðîëöîæ, îð÷íû PH 6 áàéõ ¿åä ôåðìåíòèéí ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëíý. /33/
Ï.À.ßêèìîâ, Ì.Ô.Ñòó’àê /1959/ íàðûí ñóäàëñíààð ÿíç á¿ðèéí 캺ãºíä 0.43-3.18 % MgO áàéíà. /94/. Ø.Íàðàíìàíäàõûí /2000/ ñóäàëñíààð Tricholoma mongolicum 캺ãºíä 0.10-0.14 % ìàãíè èëýðñýí áàéíà.
Íàòðè /Na/
Íàòðè áàéãàëüä ýëáýã òàðõñàí ýëåìåãò áºãººä áèå ìàõáîäü õîîë, õ¿íñíèé ç¿éë, óñààð äàìæóóëàí õýðýãöýýãýý õàíãàíà. Íàòðèéí èõýíõ õýñýã íü íàðèéí ãýäýñíèé õàíààð øèìýãäýí öóñààð äàìæèæ ýä, ýðõòýíä òàðõäàã. Öóñíû ñèéâýíä õàìãèéí èõ 300-330 ìã%, Ẻðºíä 165-390 ìã%, ÿñ ìºãººðñºíä 175-300 ìã% áàéõ áà ò¿¿íèé 95 õóâü Ẻðíèé ¿éë àæèëëàãààãààð ÿëãàðíà.
Áèäíèé õîîë õ¿íñýíä õýðýãëýäýã õëîðèò íàòðèéí äàâñ íü öóñíû ñîëèëöîîíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýýñ ãàäíà íàòðèéí èîí ìàõ, áóë÷èíãèéí, ìýäðýëèéí ýä, ýñèéí ñýäýýëòèéã ñàéæðóóëæ ºãíº. Íàòðè äóòàãäâàë àìüòäûí óñíû ñîëèëöîî õÿìàð÷, ìàëûí àøèã øèì áóóðàõ, ºñºëòèéí õóðä ñààðàõ, ñ¿¿íèé òîñëîã áà ãàðö áàãàñíà.
Ýñèéí ìèòîõîíäðè áà ýñèéí öºìä ôåðìåíòèéí ¿éë àæèëëàãàà çºâõºí íàòðèéí îðîëöîîòîé ÿâàãäàíà. Íàòðèéí èîí àìèëàçà, ôðóêòîêèíàçà, õîëèíåñòåðàçà çýðýã ôåðìåíòèéí àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëæ õàðèí ôîñôîðèëàçыí ¿éë÷ëýëèéã ñààòóóëäàã áàéíà. Áèå ìàõáîäèä ýñèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíä íàòðè èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä òýð îð÷èíä òóõàéí áîäèñûí êîíöåíòðàöè íü ýñèéíõýý êîíöåíòðàöèàñ áàãà áàéõ òîõèîëäîëä øààðäëàãàòàé áîäèñ ýñýä íýâòýð÷ ÷àäíà.
Ǻºâðèéí óóðãèéí òóñëàìæààð áîäèñ ñîëèëöîîã çîõèöóóëàõàä õýðýãöýýò ýíåðãèéã ýñèéí äîòîðõè ÀÒÔ õàíãàõ áà Na++Ê+ - ÀÒÔ ººðººð õýëáýë ýñèéí îð÷èíä íàòðè êàëèéí èîí áàéõ ¿åä äýýðõ ôåðìåíò¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãàà ñàÿ èäýâõæèíý. Áîäèñûí ñîëèëöîîã çîõèöóóëäàã á¿õýë á¿òýí 纺âðèéí èäýâõòýé äýýðõ ñèñòåì íü ýñèéí ìåìáðàíä òºâëºð÷, ýñèéí íàòðèéí èîí ãàäàãøèëæ, êàëè èîíîîð ñîëèãäîõ, ººðººð õýëáýë àìèí õ¿÷èë, í¿¿ðñ óñ áóñàä íýãäë¿¿äèéí ñîëèëöîîíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ýíý 纺âðèéí ñèñòåì õî¸ð ¿å øàòààð ¿éë÷èëäýã байна.
Íýãä¿ãýýð ¿åä: Ýñèéí äîòîðõè ÀÒÔ ò¿¿íä íýãäýõ íàòðèéí òóñëàìæààð íàòðè èîíû íºëººíä 纺âðèéí ôåðìåíò íü ôîñôîðæèæ èäýâõæèíý.
Õî¸ðäóãààð ¿åä: Ýíý ¿å øàòàíä ôîñôîðæñîí ôåðìåíò ãèäðîëèçä îðæ, ýñèéí ìåìáðàíû ãàäíà òàëä íàòðèéí èîí ÷ºëººëºãäºíº. Ýñýýñ ÷ºëººëºãäñºí íàòðèéí èîíû îðîíä êàëèéí èîí îðæ ººðººð õýëáýë àìèí õ¿÷èë, ãëþêîçûí ñîëèëöîî ÿâàãäàíà гэсэн үг. Òóõàéëáàë ýñýä îð÷íîîñ íü áîäèñûí ñîëèëöîîíû õýðýãöýýò ç¿éëèéã 纺âºðëºõºä íàòðèéí èîí èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã àæýý.
Íàòðè äóòàãäàõ ýñâýë èë¿¿äýõ òîõèîäîëä áèå ìàõáîäèéí ñîëèëöîîíä õÿìðàë ãàð÷, ôåðìåíò¿¿äèéí èäýâõæèë áóóðíà. Íàòðè èõýäâýë ýä, ýñ óñàà àëäàæ, íýâ÷èìõèé áîëæ ñóäàñ õýâðýãøäýã áàéíà. Æèìñ æèìñãýíý, 캺ãºíä õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ÿíç á¿ðèéí æèìñýíä íèéò ýðäýñèéí æèíä íü òîîöñíîîð Na2O 2-5 %: îëîí òºðëèéí 캺ãºíä 1.0-11.45 % àãóóëàãäàæ áàéíà. Òàëûí öàãààí 캺ãºíä 0.019-0.032 % áàéãàà íü Îðîñîä õèéãäñýí ñóäëàà÷äûíõààñ 2 äàõèí áàãà èëýð÷ýý. (Ø.Íàðìàíäàõ, 2000)
Êàëè /Ê/
Êàëè íü íàòðèéí íýãýí àäèë óóñìàë áàéäëààð ãàçðûí õºðñíººñ óñ, óðãàìëààð äàìæèí áèå ìàõáîäèä îðîîä õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíýýð øèìýãääýã, ýíý àæèëëàãàà íü íàðèéí ãýäñýíä çîíõèëäîã áºãººä 90 îð÷èì % íü Ẻðººð ãàäàãøèëíà. Áèå ìàõáîäèéí ýä ýðõòýíä áàéãàà êàëèéí õýìæýý íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.
Кали нь бие махбодид ус – давсны солилцоо, хүчил шүлтийн тэнцвэрт байдлыг зохицуулах үүрэгтэй, ургамал ба амьтдын бие махбодийн аль алинд нь орлуулашгүй чухал элемент юм. Аливаа амьтдын цус болон эс хоорондын шингэн нь сул шүлтлэг орчинтой өөрөөр хэлбэл рН 7,3 – 7,4 байна. Эсийн дотоод шингэн устөрөгчийн ионоор баялаг - рН 7,6 – 7,2 эсийн солилцоонд эрчимтэй оролцдог онцлогтой. Бие махбодид биохимийн нарийн урвалууд явагдах үед эсийн болон эсийн дотоод шингэнүүд харьцангуй тогтмол төвшинд баригдаж байдаг байна.
Õèâýã÷ ìàëûí ýä ýðõòýíä õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä нас гүйцсэн амьтны биед 0,18 – 0,27 % мөн 1 êã õóóðàé áîäèñт òîоцсоноор /ãð/êã/ ýëãýíä 10.7, Ẻðºíä 11, öóñàíä 2.5, ÿñàíä 0.14, ¿ñýíä 3.02 êàëè àãóóëàãäàæ áàéæýý.
Áàãà çàëóó ìàëûã íàñ ã¿éöñýí ìàëòàé õàðüöóóëàõàä ò¿¿íèé ýäýä êàëè èë¿¿ áàéíà. Êàëè íü áèå ìàõáîäèéí ýñèéí ñàëøã¿é íýã õýñýã ó÷ðààñ ýñèéí îñìîñ äàðàëòûã çîõèöóóëäàã îëîí ôåðìåíòèéã èäýâõæ¿¿ëæ өгдгөөрөө à÷ õîëáîãäîëòîé ýëåìåíò þì. Êàëè óðãàìàë àìüòàíä îðëîãäîøã¿é ÷óõàë ýëåìåíò áолохын хувьд óðãàìëûí âåãåòàòèâ ýðõòýíèé ýñèéí ñèéâýíä ÷ºëººò áîëîí õîëáîîò èîí õýëáýðýýð îðøèíî. Öàðäóóë óóðàã íèéëýãæèõ ¿åä ýñèéí êîëëèîä áàéäëûã õàäãàëæ, ýñèéí àìüñãàëûã òîõèðîõ ò¿âøèíä áàðüæ áàéäàã áàéíà.
Óðãàìàë óðãàëòûí âåãåòàöèéí ¿åä êàëèéã îðãàíèê áîðäîîòîé õîëüæ õýðýãëýõýä óðãàõ ýð÷èì íýìýãääýã. Êàëèéí èîí í¿¿ðñ óñíû àýðîá èñýëäýëòèéí õóðäûã íýìýãä¿¿ëæ, õàðèí àíàýðîá èñýëäýëòèéã ñààòóóëäàã. Íàòðèéí õàìò ¿éë÷èëæ ìýäðýëèéí ýä ýñ¿¿äèéí õýâèéí àæèëëàãààã õàíãàæ ºãíº. Æèìñ, æèìñãýíèé íàéðëàãàíä K2O-èéí ýðäñèéí æèíä òîîöñíîîð 34-55 % /18/ 캺ãºíä 33.1-64.3 % áàéíà. ×àâãà, ÷àíãààíç, èíòîîð, ëèéð, àëèì, òºìñ, áàéöàà çýðýã íü êàëèàð áàÿëàã áàéíà.
Êàëüöè Са áèå ìàõáîäèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé ýëåìåíò áºãººä àìüòäûí àðàã ÿñíû íàéðëàãûí 97-98 %-èéí ýçýëæ, ôîñôîð õ¿÷ëèéí (80 îð÷èì õóâü íü Ca2 /PO4/2) áà í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí äàâñ (13 % íü CaCO3 ) õýëáýðýýð îðøèíî. /93/ ßñàíä [Ca3/PO4 /2 ]2õ Ca/OH/2 òàëñò áàéäëààð êîëëàãåны øèðõýã¿¿äèéí äàãóó ìºí ò¿¿íèé çàâñàðò áàéíà.
Êàëüöè áîäèñûí ñîëèëöîîã çîõèöóóëäàã èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýñ áà öóñíû ñèéâýíä áàãà õýìæýýòýé (10-15 ìã%) èîí ýñâýë óóðàã áîëîí ýñèéí ìåìáðàíû á¿òýöòýé õîëáîãäñîí íýãäýë áàéäëààð îðøèíî. Áèå ìàõáîäèéí îëîí ¿éë àæèëëàãààíä êàëüöè îðîëöîíî. Ýíý íü ÿñíû ýäèéí ¿¿ñýõ, öóñ á¿ëýãíýëòèéã ¿¿ñãýõ ôåðìåíòèéã èäýâõæ¿¿ëýõ, ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí òîäîðõîé õýñýãò ¿¿ññýí ñýðýëòèéã áóóðóóëàõ, õîðò áîäèñûí ¿éë÷èëãýýã ñóëðóóëàõ, õàëóóíûã äàðàõ, áèå ìàõáîäèéí õàëäâàðûí ýñðýã ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ ìºí êàëè, ìàãíè, íàòðèéí èë¿¿äëýýñ áèé áîëîõ çîõèñã¿é íºëººëëèéã çàéëóóëàõ, áóë÷èíãèéí ÀÒÔ-èéí áà ôåðìåíò¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëæ ºãíº. Кальци дутагдвал яс зөөлрөх, сульдаа өвчинд нэрвэгдэх эрсдэл нэмэгдэнэ. Хүний бие махбодид кальци дутагдвал 150 орчим өвчний шинж илэрдэг байна. Юуны өмнө цусны даралт ямар ч шалтгаангүйгээр нэмэгдэх, нойргүйтэх, тайван бус болох, эмэгтэйчүүдийн биеийн юм алдагдах, эрт зогсох, өндгөвч болон дотоод шүүрлийн булчирхайн үйл ажиллагаа хямралд ордог байна. Ясан эдийн найрлаганд өөрчлөлт орж сийрэгжин, жин нь хөнгөрч, нурууны нугалам, дунд чөмөгний хүзүү орчмын болон гарын шуу хялбархан хугарч гэмтэнэ.
Энэ үзэгдэл 50-иас дээш насны эмэгтэйчүүдэд 40%, эрэгтэйчүүдэжд 15% хүртэл тохиолддог болохыг Монгол улсын хүний гавьяат эмч Ж.Олзвой судалгаандаа тэмдэглэжээ. Ер нь монголчуудын дунд ясны сийрэгжилт нилээд эрт эхэлж, залуу хүмүүсийн дунд ч ажиглагдах болжээ. Эмэгтэйчүүдэд яс сийрэгжилтийн 85% нь цэвэршсэний дараа, мөн 70-аас дээш насны өндөр настанд ихэвчлэн тохиолддог байна.Ясны сийрэгжилт нь клиникийн хувьд цэвэршсэний дараа эмэгтэйчүүдэд анхдагч хэлбэрээр явагддаг.Энэ нь эм бэлгийн даавар болох эстрогений дутмагшилтай холбон үздэг бол 2-догч хэлбэр болох өтлөх насны астеопороз нь 70-с дээш насанд ясны хатуу бодис,хэмт хэсэг нь адил хэмжээгээр багасдаг байна.Үүний шалтгаан гэвэл хүний хоол боловсруулах эрхтэн гэдэсний ханаар шимэгдэх кальцийн хэмжээ багассан,мөн витамин Д дутагдсантай холбоотой.
Áèå ìàõáîäèä êàëüöè øèíãýæ áîëîâñðîõ ÿâö áà ò¿¿íèé ñîëèëöîî íü öóñíû ïàðàòãîðìîí, êàëüöèòîíèí, Ä âèòàìèíòàé õîëáîîòîé þì. Õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíýýñ öóñàíä, óëìààð öóñíààñ ýä ýñýä õ¿ðýõ óóðàãòàé õîëáîãäñîí êàëüöèéã áèé áîëãîõîä Ä âèòàìèí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Êàëüöèòîíèí íü ÿñàíä êàëüöèéí õóðèìòëàëä íºëººòýé áàéäàã áîë ïàðàòãîðìîí íü ÿñàí ýäýýñ êàëüöè ãàäàãøëàõàä íºëººëíº. Öóñ áà ÿñíû êàëüöèéí ñîëèëöîî íü í¿¿ðñ óñíû ñîëèëöîîòîé íÿãò õîëáîîòîé áàéäàã. Ýíý íü í¿¿ðñ óñíû ñîëèëöîîíû ÿâöàä ¿¿ñýõ çàâñàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ íèìáýãèéí õ¿÷èëòýé êàëüöè íýãäýæ, äàâñ õýëáýðýýð ýñèéí ìåìáðàíûã õÿëáàðõàí íýâ÷èõ áîëîìæòîé áîëгоäîã áàéíà.
Ýíý á¿õýíä âèòàìèí Ä íýãýí àäèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Òºðºë á¿ðèéí æèìñ æèìñãýíèé íàéðëàãàíä íèéò ýðäñèéí æèíä òîîöñîíîîð êàëüöè 3.0-18 %, 캺ãºíä CaO 0.17-29.18 % õ¿ðòýë àãóóëàãäàíà. Tricholoma Mongolicum 3.16-3.62 % àãóóëæ áàéíà. Êàëüöèàð áàÿëàã æèìñýíä ã¿çýýëçãýíý, Ẻðºëçãºíº îðæ áàéíà.
Ôîñôîð (P)
Àìüòäûí áèå ìàõáîäèä ôîñôîð õ¿÷ëèéí äàâñíû õýëáýðýýð îðøèõîîñ ãàäíà îðãàíèê íýãäë¿¿äèéí íàéðëàãàíä îðîëöîíî. Òóõàéëáàë ÿñàí ýäèéí ýðäñèéí ¿íäñýí íýãäýëä ôîñôîð çîíõèëíî. Ñ¿¿í òýæýýëò àìüòäûí ÿñàíä äóíäæààð ¿íñ 30%, ò¿¿íèé íàéðëàãàíä êàëüöè 36%, ôîñôîð 17%, ìàãíè 0,8% áàéäàã áîë áèå ìàõáîäèéí ôîñôîðûí 70-85% íü ÿñàíä îíîãäîíî. ßñíààñ ãàäíà àìüòäûí öóñ, ýñ, ýä õîîðîíäûí çàâñàð çàéä 5 âàëåíòòàé ôîñôîð ôîñôàò õýëáýðýýð òîõèîëäîíî.
Ýðäýñèéí íàéðëàãûí íýã áîëîõ ôîñôîð íü áèå ìàõáîäèä îëîí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ýíý íü ôîñôîð áà ò¿¿íèé íýãäë¿¿ä ÿñíû ýä, ø¿ä, íóêëåéí õ¿÷èë, íóêëåîòèäûí íýãäýë, óóðàãòàé íýãäñýí áàéäëààð /êàçåèíîãåí, ôîñôîðèëàçà, âèòåëëèí ãýõ ìýò/ êîôåðìåíò¿¿äèéí á¿òöèéã /ÍÀÄ, ÍÀÄÔ, ÔÀÄ, ÔÌÍ, ÕS-ÊîÀ ïèðèäîêñàëü ôîñôàò çýðýã/ ¿¿ñãýõýä ìºí áóôåðèéí ñèñòåì áèé áîëãîõîä îðîëöîõîîñ ãàäíà ìàêðîýíåðãèéí /èõ ýíåðãèéí íýãäýë/ íýãäë¿¿ä áîëîõ ÀÒÔ, ÖÒÔ /öèòèäèíòðèôîñôàò/ ÃÒÔ /ãóàíèçèíòðèôîñôàò/,ÓÒÔ/óðèäèíòðèôîñôàò/, êðåàòèíôîñôàòûí á¿òöýä îðîëöîíî.
Ôîñôîðûí íýãäë¿¿ä íü ãîðìîí çîõèöóóëàëò, í¿¿ðñ óñ, àìèí õ¿÷ëèéí èäýâõæèëò, èñýëäýëòèéí ïðîöåñс, ººõ òîñíû èñýëäýëò áà ñàâàíæèëòыã ò¿ðãýòãýõýä îðîëöäîã áàéíà. Ôîñôîðûí ñîëèëöîîíû çîõèöóóëàëò íü ïàðàòãîðìîí, òèðîêñèí, ýñòðîãåíû îðîëöîîòîé ÿâàãäàõ áà êàëüöèéí ñîëèëöîîòîé íÿãò õîëáîîòîé, òàðõè, ýëýã, áóë÷èíãèéí ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàãääàã áàéíà.
Îðãàíèê áèø ôîñôàò õýëáýðýýð áèå ìàõáîäèä îðñíîîð ôîñôîðûí îðãàíèê îëîí íýãäë¿¿ä ¿¿ñãýæ, ýöýñò íü äàõèí îðãàíèê áèø õýëáýðýýð ãàäàãøëàäàã áàéíà. Ð2 Î2 äóòàãäâàë ºñºëò ñààòàõ, ñóëüäàà ºâ÷èí /ðàõèò/ òóñàõ, ÿñ 纺ëðºõ //îñòåîìàëÿö/, îñòåîïîðîçà çýðýã ºâ÷íèé øèíæ àæèãëàãäàíà.
Õàð íýðñ, Ẻðºëçãºíº çýðýã æèìñíèé íàéðëàãàíä Ð2 Î2 20%, 캺ãºíä ôîñôîð 6,31-28,8% áàéíà.
Õëîð (Cl) Áèå ìàõáîäèéí øèíãýíä íàòðè, êàëüöè, ìàãíè, êàëè çýðýã äàâñóóäûí àíèîí áàéäëààð îðøèõ áà íàòðè, êàëèéí êàòèîíòîé õàìò øèíãýíèé îñìîñ äàðàëòûã òýíöâýðæ¿¿ëæ ºãäºã à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Õëîðûí àíèîí ýñèéí ìåìáðàíûã ÷ºëººòýé íýâòýð÷ ýñ áà ò¿¿íèé õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû óñòºðºã÷èéí èîíû äèíàìèê òýíöâýðèéã õàíãàæ ºãíº. Õëîð íü áàéãàëü äàõü ýëåìåíò¿¿äòýé íýãäýõ èäýâõи ñàéòàé áîëîõîîð íàòðè, êàëè çýðýãòýé íýãäìýë áàéäëààð NaCl, KCl, MgCl2 *6H2 Î oðøäîã. Óðãàìëûí õýâèéí àìüäðàëä ãîë òýæýýã÷ íü áîëæ õëîð õè÷íýýí áàéíà íàòðè òºäèé ÷èíýý áàéäàã áàéíà. Îëîí òºðëèéí 캺ãíèé íàéðëàãàíä õëîð 0,79-8,52% áàéíà.
Õ¿õýð (S)
Õ¿õýð íü áèå ìàõáîäèä àíãèæèðñàí õýëáýðýýð àìèí õ¿÷èë, óóðãèéí íàéðëàãàíä îðîëöîíî. Èõýâ÷ëýí ¿ñ, íîîñ, ýâýð, òóóðàé, ºä çýðýã á¿ðõ¿¿ë ýäèéí óóðàãò õ¿õýð çîíõèëäîãîîñ ãàäíà îëîí ôåðìåíò, êîôåðìåíòèéí áîëîí ìóêîïîëèñàõàðèä, ëèïèäèéí íàéðëàãàíä áàéíà.
Õ¿õðèéí íýãäýë íü èäýâõиòýé ñóëüôèäóóä ó÷ðààñ çàðèì õîðò áîäèñûã /èíäîë, ñêàòîë/ õîðã¿éæ¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ áºãººä / õ¿õðèéí õ¿÷èë õîðò áîäèñòîé íýãäýæ/ òýð íü øýýñýýð ãàäàãøëàæ áèå ìàõáîäèéã õîðäëîãîîñ õàìãààëíà.
Õèâýã÷ àìüòäûí ãýäýñíèé õîîë áîëîâñðóóëàõ ø¿¿ñýíä áàéñàí õ¿õýð áè÷èë áèåòýíä øèìýãäýæ óëìààð óãòâàð õîäîîäîíä àìèí õ¿÷èë íèéëýãæèõýä àøèãëàãäààä, ýðãýæ ÷ºëººëºãäºí öóñàíä îðæ, ýä ýñèéí óóðàã áóñàä ç¿éëñò àøèãëàãäàíà. Îëîí òºðëèéí 캺ãºíä õ¿õýð 0,12-7,27% àãóóëàãäàíà.
Òºìºð (Fe)
Áàéãàëü äýýð ºðãºí òàðõñàí ìåòàëëóóäûí äîòðîîñ õºíãºí öàãààíû äàðàà îðäîã. Òºìºð íü àãààðò àìàðõàí èñýëääýã, èõýâ÷ëýí èñýë áàéäëààð (FeO3) îðøèíî. Òºìºð àìüòäûí áèåèéí æèíãèéí 45 ìã/êã - ààñ õýòðýõã¿é áàãàõàí õýìæýýòýé áàéõ áîëîâ÷ ôèçèîëîãèéí èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ýëåìåíò þì.
Áèå ìàõáîäèä îðãàíèê íýãäýë õýëáýðýýð îðøäîã.
Öóñíû áóäàã÷ áîäèñ ãåì íü ãëîáèí óóðãèéí àìèí õ¿÷èë ãèñòèäèíòýé íýãäýæ ãåìîãëîáèí óóðãèéã ¿¿ñãýäýã.Өөрөөр хэлбэл гемоглобины нийлэгжилт, хүчилтөрөгчийг зөөвөрлөхөд оролцоно. Òýãâýë ãåìèéí íàéðëàãàíä áàéãàà òºìºð ýëåêòðîíûã íýãòãýõ ýñâýë ãàäàãø àëäàõ íü óóðãèéí íýãäëýýñýý õàìààðíà. Ãåìîãëîáèí, ìèîãëîáèí óóðãèéí íàéðëàãà äàõü òºìºð âàëåíòûí ººð÷ëºëòã¿éãýýð õ¿÷èëòºðºã÷èéã íýãòãýíý.
Ýñèéí ìåòàõîíäðèéí äîòîðõè öèòîõðîìûí /ôåðìåíò/ òºìºð íü ýëåêòðîíûã àëäàõ íýãòãýõ çàìààð ýä ýñèéí àìüñãàëûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ ºãäºã.
Õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíýýñ öóñàíä îðîõ òºìºð íü ãýäýñíèé ñàëñò á¿ðõýâ÷èíä ¿¿ñäýã àïîôåððèòèí ãýäýã 纺âðèéí ºâºðìºö óóðãèéí òóñëàìæààð íàðèéí ãýäýñíèé õàíààð /ìåìáðàí/ øèìýãäýí óëìààð ýëãýíä îðíî. Ýëãýíä î÷ñîí òºìðèéí òîäîðõîé õýñýã íü ôåððèòèí ãýäýã óóðàãòàé íýãäìýë áàéäëààð íººöëºãäºæ, ¿ëäýõ õýñýã íü ÷ºìãºíä îðîîä, ãåì íèéëýãæèõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäàíà.
Òºìºð ãåìîñèäåðèí /äýë¿¿íèé óóðàã/ áîëîí ôåððèòèí óóðãèéí íàéðëàãàíä íººöëºãäºí áèå ìàõáîäèéã õýðýãöýýò ¿åä íü õàíãàæ ºãíº. Áèå ìàõáîäèéí íèéò òºìðèéí 22% íü ýäãýýð óóðãèéí íàéðëàãàíä áàéíà. /92/ àìüòäûí öóñíû ïëàçìä òºìºð àãóóëñàí òðàíñôåððèí ãåìòýé íýãäñýí ãàïòîãëîáèíû íýãäýë áàéíà. Áèå ìàõáîäèä òºìºð äóòàãäâàë öóñ áàãàäàõ ºâ÷èí /àíåìè/ ¿¿ñíý. ×óõàë ýëåìåíò áîëîõ òºìºð îéí ã¿çýýëçãýíý, õàð óñàí ¿çýì çýðýã æèìñýíä îðãàíèê íýãäýë áàéäëààð îðøèíî. Îëîí òºðëèéí 캺ãíèé íàéðëàãàíä íèéò ¿íñíèé æèíä òîîöñîíîîð Fe2 O3 0.46-6.85% îðøèíî. Tricholkma mongolicum 캺ãºíä 0,03-0,04% èëýðñýí áàéíà. /Ø.Íàðàíìàíäàõ 2000/
Ìèêðî ýëåìåíò¿¿ä
Ìèêðî ýëåìåíò íü àìüòàí, óðãàìàëä º÷¿¿õýí áàãà áàéõ áîëîâ÷ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áà èë¿¿äýõ ýñâýë äóòàãäâàë àìüòäûí õýâèéí áîäèñ ñîëèëöîîíä ìóóãààð íºëººëæ, àìüäðàëûí îëîí ¿éë àæèëëàãàà õÿìðàëä îðíî. Ìèêðîýëåìåíò¿¿ä àìüòäûí ºñºëò õºãæèëòèéí ÿâö, àøèã øèìèéí á¿ðäýë, ýð¿¿ë ìýíä áàéõ, öóñ òºëæèëò çýðýã ¿éë àæèëëàãààíààñ ãàäíà âèòàìèí, ãîðìîí, ôåðìåíò çýðãèéã èäýâõèæ¿¿ëýõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Àìüòäûí ýä ýðõòýíä õàðèëöàí àäèëã¿é õýìæýýíèé ìèêðî ýëåìåíò áàéõ áà æèøýýëáýë ìàëûí öóñàíä 24, ¿¿íýýñ çýñ, öàéð, ìàðãàíöè, öóñíû ä¿ðñò ýëåìåíò¿¿ä, êîáàëüò, òèòàí, õºíãºí öàãààí èéëäñýíä èëýðñýí áàéõàä, òàðõèíä 15 ìèêðîýëåìåíò áàéäàã áàéíà.
Íîéð áóë÷èðõàéä öàéð, íèêåëü: òàðõèíä ìîëèáäåí, ºí÷èí òàðõèíä öàéð, õëîð: áàìáàé áóë÷èðõàéä èîä áàéäãààñ àæèãëàâàë ýðõòýí òóñ á¿ð òîäîðõîé áè÷èë ìàõáîäèéã àãóóëíà. Ìèêðîýëåìåíòýýñ 캺ãºíä ìàðãàíö, ëèòèé, öàéð, çýñ, öåçèé, òàíàäè, ðóáèäèéã èëð¿¿ëñýí áàéíà.
Çýñ (Cu)
Àìüòàí óðãàìëûí á¿õ ë ýä ýñýä òàðõñàí þóãààð ÷ îðëóóëàøã¿é ýëåìåíò áºãººä металл агуулсан ферментүүдийн бүрэлдэхүүнд оролцдог байна. Уðãàìàëä ôîòîíèéëýãæèëòèéí ¿åä öàðäóóë, àçîòûí øèìýãäýëòèéã ñàéæðóóëæ, õëîðîôèëëûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýí òîãòâîðæóóëæ óðãàìëûí àìüñãàëàõ ïðîöåññûã ýð÷èìæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý âåãàòàòèâ ýðõòí¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëäºã, õºðñíººñ ¿íäñýýð äàìæóóëàí øèìò áîäèñûã àâàõ, óðãàæ ã¿éöýõ á¿õ ¿å øàòàíä çýñ õýðýãòýé ýëåìåíò þì.
Àìüòäûí ýëãýíä õàìãèéí èõ õýìæýýòýé 5 ìã/%, öóñàíä 0,1 ìã/% áàéõ áà õîîë òýæýýëýýð äàìæèí áèå ìàõáîäèä îðñîí çýñ íàðèéí ãýäýñíèé ýõíèé õýñýãò áîëîâñðîãäñîí øèìýãäýæ õýðýãöýýòýé ãàçðàà õ¿ðíý. Áèå ìàõáîäèéí öóñ òºëæèõ ¿éë ÿâö áîëîí öèòîõðîìîêñèäàçà, òðèîçèíàçà, óðàòîêñèäàçà, ïîëèôåíîëàçà áîëîí àýðîá äåãèäðîãèíàçà çýðýã îëîí ôåðìåíòèéí íàéðëàãàíä îðîëöîíî. Öóñ òºëæèõ ïðîöåññò þóãààð ÷ ñîëüøã¿é ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áºãººä öóñíû óëààí öîãöîñ ¿¿ñýõýä öèòîõðîìîêñèäàçûí èäýâõæèë áà ýñèéí àìüñãàëàõ ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëæ øààðäàãäàõ ýíåðãèéã ¿¿ñãýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
¯¿íèé çýðýãöýý öóñíû ãåìîãëîáèíû íèéëýãæèëòýíä õýðýãöýýòýé òºìðèéã çýñèéí îðîëöîîòîéãîîð àøèãëàãäàõàä õÿëáàð õýëáýðò øèëæ¿¿ëæ ºãäºã. Áèå ìàõáîäèä çýñ äóòàãäâàë öóñ áàãàäàõ áà òºë ìàëä èõýâ÷ëýí ñóëüäààíû øèíæ èëýð÷ öóñíû ñóäàñíû á¿òýö, ÷àíà𠺺ð÷ëºãäñºíººñ àîðòûí ñóäàñíû õàíà õàãàðàõ, òàðõèíû õºãæèëä ìóóãààð íºëººëºõ, ìàë ñóâàéðàõ, õîíèíû íîîñíû ÷àíàð, áóðæãàð íîîñíû óóðàãò áîäèñûí ñóëüôîãèäðîëûí á¿ëýã (SH) - èéí õóâèðàëòàíä ººð÷ëºëò îðæ /äèñóëüôèä/ ¿ñíèé ïèãìåíòèéí ºí㺠õóâèðñíààñ ¿ñ áóóðàëòàõ, öàéõ çýðýã øèíæ àæèãëàãäàíà. ̺ºãºíä 0,05-1,17% çýñ èëýðñýí. Tricholoma mongolicum 캺ãíèé íàéðëàãàíä 0,006-0,008% àãóóëæ áàéíà.
Öàéð (Zn)
Çýñèéí àäèë àìüòàí óðãàìàëä ò¿ãýýìýë òàðõñàí, металл агуулсан ферментийн бүрэлдэхүүнд ордог ýëåìåíò. Óðãàìàëä èñýëäýí-àíãèæèðàõ ïðîöåññò îðîëöîæ õëîðîôèëë, ºñºëòèéí áîäèñ /àóêñèí/ áèé áîëîõîä íºëººëæ, óëìààð òðèïòîôàí àìèí õ¿÷ëèéí íèéëýãæèëòýíä îðîëöäîã áàéíà. Áóäààíû õèâýã, õóóðàé õºðºíãº, ¿ð òàðèàíû çàëààò áîëîí øîøëîã óðãàìàëä öàéð àãóóëàãäàíà. ¯ð òàðèàíû ýíäîïåðìä öàéð èõ áàéíà. Õàðèí àìüòäûí ãàðàëòàé íóíòàã òýæýýëä /ìàõ, ÿñíû ãóðèë/ õóóðàé æèíä íü òîîöñîíîîð 75-100ìã/êã àãóóëàãäàíà.
Öàéð íü öóñíû óëààí öîãöîñûí êàðáîàíãèäðàçà, ëþòàìàòäåãèäðîãåíàçà çýðýã áóñàä ôåðìåíòèéí íàéðëàãàíä îðîëöîõîîñ ãàäíà àöèëæóóëàã÷ ôåðìåíò áà ôîñôîòàçà, àìèëàçà, åíîëàçà çýðýã ôåðìåíò¿¿äèéã èäýâõæ¿¿ëäýã îíöëîãòîé. Ýíý áè÷èë áèå ìàõáîäü íü èíóëèí áà ãëþêàãîíû äºðºâäºã÷ á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýõ, áýëãèéí ãîðìîí /ôîëëèêóëèí, òåñòîñòåðîí/, ºí÷èí òàðõèíû ãîðìîíû ¿éë÷èëãýýã èäýâõæ¿¿ëýõ çýðýã îëîí ÷óõàë ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöäîã áàéíà.
Öàéð äóòàãäâàë àìüòàí õîîë òýæýýëä äóðã¿é áîëîõ, ºñºëò íü ñààòàõ, êåðàòèíû íèéëýãæèëò õÿìðàëä îðñíîîñ ìàëûí àðüñ, óëààí õîîëîéí õó÷óóð ýäèéí äàâõàðãà çóçààðàõ, ñèéðýãæèõ, óóðàã, ººõ òîñíû íèéëýãæèëò ìóóäàæ, ¿ðæëèéí ÷àäâàð ñóëðàõ, ñ¿¿íèé òîñëîã áóóðàõ çýðýã øèíæ òýìäýã èëýðäýã. ¯¿íýýñ ¿çâýë öàéð íü áèå ìàõáîäèéí á¿õ áîäèñыí ñîëèëöîîíä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé ýëåìåíò áîëæ áàéíà.
Èë¿¿äýë öàéð áèå ìàõáîäèîñ öºñººð öýâýðøèæ, õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíýýð äàìæèí çàéëóóëàãäàíà. Òºðºë á¿ðèéí 캺ãºíä õèéãäñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä öàéðûí àãóóëàìæ 0,10-1,17% áàéæýý. Tricholoma mongolicum 캺ã 0,008-0,012% àãóóëæ áàéíà.
Èîä (I)
Äýëõèéí ãàäàðãûí 4*10-2 % æèíã ýçýëäýã, óñ, àãààð, õºðñ, àìüä áèå ìàõáîäèä àãóóëàãääàã îíöëîãòîé. Èîä óðãàìëûí õýò áè÷èë á¿òöýä îðæ, ò¿¿íèé àìüäðàëûã òýòãýæ ºãäºã. Óðãàìàëä áàãà õýìæýýòýé áàéõ áà õóóðàé áîäèñò òîîöñîíîîð, ºâñºíä 200-400 ìêã/êã, ¿ð òàðèàíä 50-300 ìêã/êã áàéíà.
Àìüòíû ãàðàëòàé òýæýýëýýñ çàãàñíû ãóðèëä íèëýýä ýëáýã. Èîäûí ýðãýëòèéí ìº÷ëºã íü ãàçðûí õºðñíººñ óñàíä, óñàð äàìæèí óðãàìàëä, óëìààð àìüòàíä ãýõ çýðãýýð óñ, óðãàìàë, àìüòíààñ õ¿íèé áèå ìàõáîäèä îðîîä õýðýãöýýã õàíãàäàã áàéíà. Óñ óðãàìàëä èîä äóòàãäàõàä èîäîîð áàÿæóóëñàí õîîë òýæýýë õýðýãëýõ øààðäëàãà ãàðäàã þì. Сүү, хүнсний ногоо иодын эх үүсвэрийг хангана. Èîäûí õîíîãèéí õýðýãöýý íü õ¿í ìàëä òýäãýýðèéí õîíîãèéí øèìò áîäèñûí 5-10%-èàñ õýòðýõã¿é áàéâàë çîõèíî. Õºõòºí àìüòäûí 1 êã æèíä 20-200 ìêã èîä àãóóëàãäàíà. Èîä áàìáàé áóë÷èðõàéä 70-80%, áóë÷èíä 10-20%, àðüñàíä 3-4%, àðàã ÿñàíä 3%, áóñàä ýðõòýíä 5-10% àãóóëàãäàæ áàéõ øààðäëàãàòàé.
Èîäîò íýãäë¿¿ä íü ãîðìîíû øèíæ òºðõòýé øèìýãäýõäýý çàäàðäàãã¿é áóñàä ¿ëäýõ õýëáýð¿¿ä íü îðãàíèê èîäûí õýëáýðòýé àíãèæèð÷ òýð õýëáýðýýð øèìýãääýã îíöëîãòîé. /125/ Áèå ìàõáîäèéí èîäûí 60% íü áàìáàé áóë÷èðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä îðæ ò¿¿íýýñ ÿëãàðàõ ãîðìîíû ¿éë÷èëãýýã òýòãýäýã áºãººä òèðåîèä ãîðìîíû /äààâàð/ íèéëýãæèë, ñîëèëöîîã èäýâõæ¿¿ëæ çîõèöóóëíà.
Áàìáàé áóë÷èðõàé íü àìèí õ¿÷èë òèðîçèíòîé èîäûã íýãä¿¿ëæ, òèðåîãëîáóëèí ãýäýã óóðãèéí íèéëýãæèëòýíä îðîëöäîã áàéíà.
Èîä äóòàãäâàë áàìáàé áóë÷èðõàéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà àëäàãäàæ, ò¿¿íèé ø¿¿ðëýýñ ÿëãàðàõ òèðîêñèí ãîðìîíû äóòàãäàë ãàð÷, áàìáàéãààð ºâ÷ëºõ, ºñºëò ñààòàõ, íÿëõ õ¿¿õýä îþóí ñàíààíû õîìñäîëòîé áîëîõ, ìàëûí àøèã øèì áóóðàõ çýðãýýð áèå ìàõáîäèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà õÿìàðíà. Èîä äóòàãäâàë øóâóóíû ºíäºãëºëò áàãàñàõ, ãàõàéí òîðîé ¿ñýí á¿ðõ¿¿ëã¿é í¿öãýí ãàðäàã áàéíà.
Èîäûí äóòàãäëààñ õ¿í, ìàëûã õàìãààëàõ òàëààð äýëõèé äàõèíä àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà. Ìàíàé îðîíä õ¿í àìûí õîîë òýæýýëèéí áàéäëààð ¿íäýñíèé õî¸ð äàõü óäààãèéí ñóäàëãààãààð /2000 îí/ èîä äóòëûí ýìãýãèéã èëð¿¿ëñýí áºãººä Îðõîí, Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Çàâõàí àéìàãò ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä áàìáàé áóë÷èðõàéí áàõëóóðûí òàðõàëò õàðüöàíãóé ºíäºð, õàðèí ãîâèéí àéìãóóäàä áàãà ãàðñàí áàéíà. Èîä äóòàãäëûã íºõºõºä èîäæóóëñàí äàâñûã õ¿íñýíä çºâ õýðýãëýñíýýð çîõèõ ¿ð ä¿í ºã÷ áàéíà. Æèìñ æèìñãýíýýñ àëèì 20ìêã, æ¿ðæ 16ìêã, ãàäèë æèìñýíä 30 ìêã èîä àãóóëàãäàíà. Õóóðàé áîäèñò òîîöñîíîîð 1 êã àðâàéä 20-26 g, áàéöààíä 60g, ñ¿¿íä 550g (g=0,001ìã) áàéãààã ñóäàëãààãààð ãàðãàæýý.
Ìàðãàíö /Mn/
Áàéãàëüä öýâðýýð òîõèîëäîõã¿é. Õàðèí õ¿÷ëèéí ãèäðîêñèä, êàðáîíàò, ñèëèêàò õýëáýðýýð îðøäîã, óðãàìàë, àìüòàíä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýëåìåíò. Óðãàìëûí õëîðîôèëë áèé áîëîõ, ò¿¿íýýñ àìüñãàëû㠺人æ, àñêîðáèíû õ¿÷èë íèéëýãæèõ ïðîöåññûã èäýâõæ¿¿ëäýã íºëººòýé.
Ìàëûí áèå ìàõáîäèä îðñîí ìàðãàíö íàðèéí ãýäñýíä 0,5-5% õ¿ðòýë, òºëèéí ãýäñýíä 15% õ¿ðòýë áîëîâñðîãäîí øèìýãäýæ ýëãýíä íººöëºãäºíº. Öóñàíä õàðüöàíãóé áàãà õýìæýýòýé èëýðñýí áà òýð íü ÷ºëººò áàéäëààð áèø õàðèí 纺âðèéí óóðàã áîëîõ òðàíñôåððèíû íàéðëàãàíä áàéõààñ ãàäíà òàðõèíû ýñ, ñ¿¿íèé áà íîéð áóë÷èðõàé, áóë÷èí, áóñàä ýäýä òàðõñàí áàéíà.
Ãëèêîãåíû áà ìóêîïîëèñàõàðèäûí íèéëýãæèëòýíä îðîëöîõîîñ ãàäíà èñýëäýí ôîñôîðæèõ, öóóíû õ¿÷ëýýñ õîëåñòåðîë, òîñíû õ¿÷ë¿¿ä ¿¿ñýõ íàðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîíî. Çýñ öàéðòàé õàìòðàí áèå ìàõáîäèä áîäèñ ñîëèëöîîã èäýâõæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý îëîí âèòàìèíû ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëíº. Õýðýâ áèå ìàõáîäèä äóòàãäâàë дархлааны систем, цус төлжилт, ÿñíû õýâèéí á¿ðäýë õÿìðàõ, øóâóóíû ºíäºãíèé õàëüñ õýâðýãøèõ, òóõàéëáàë äýãäýýõýéí õºëèéí ÿñ, ºäíèé ãóóðñ õýëáýðýý àëäàõ óëìààð ñàà òóñàõ, ìàëûí ¿ðæèë, ¿ð òîãòîëò ìóóäàæ, òºìñºã õàòèíãàðòàõ çýðýã øèíæ òýìäýã èëýðíý. Æèìñ æèìñãýíýýñ õºõ íýðñ ìàðãàíöààð áàÿëàã, ìºí òºðºë á¿ðèéí 캺ãíèé íàéðëàãàíä 0,07-1,20% èëýðñýí áàéíà. Маргац яс, элэг, өнчин тархинд хуримтлагддаг, хоногийн хэрэгцээ 2,0 – 10 мг.Бие мах бодийг хангах эх үүсвэр нь гурилан бүтээгдэхүүн.
Êîáàëüò (Co)
Ãàçðûí ãàäàðãàä 0,003% õ¿íöýë /ìûøúÿê/, õ¿õýðò õ¿íöýë õýëáýðýýð /CoAsS, CoAs2 / îðøèíî. Óðãàìàë àìüòäûí ýä ýðõòýíä òîãòìîë îðîëöäîã âèòàìèí Â12 –ûí íàéðëàãûí íýã õýñýã áîëæ ãóðâàí âàëåíòòàé êîáàëüò 4,5% àãóóëàãääàã áàéíà. /125/
Øîøëîã óðãàìëûí èø íàâ÷ çýðýã ýðõòýíä êîáàëüòûí õóðèìòëàë òîãòâîðæèõûí õèðýýð àçîòûí ìîëåêóëóóäûã áýõæ¿¿ëäýã áàéíà.
Ìåòàëëîýíçèì áîëîõ òðàíñôåðàçà, èçîìåðàçà, äèïåïòèäàçà ôåðìåíò¿¿äèéí íàéðëàãàíä îðîëöîõîîñ ãàäíà ïèðóâàòêàðáîêñèëàçà, ðèáîôëàâèíêèíàçà, ø¿ëòëýã ôîñôîòàçà, àðãèíàçà çýðãèéã èäýâõæ¿¿ëíý. Çàãàñíû ãóðèë, óëààí áóóäàéí õèâýã, öàãààí ëóóâàí êîáàëüòààð áàÿëàã áàéíà. Мөн сүү,хүнсний ногоо, гурилан бүтээгдэхүүн кобальтын эх үүсвэр болно.
Áèå ìàõáîäèä áàãà õýìæýýãýýð áèåèéí æèíãèéí 1 êã-ä 30-60 ìêã áàéâàë çîõèíî. Êîáàëüò íóêëåéí õ¿÷èë íèéëýãæèõ, öóñ òºëæèõ, í¿¿ðñ óñ, ýðäýñèéí ñîëèëöîî, ôåðìåíòèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöäîã. Кобальт цус, дэлүү, яс, өндгөвч,өнчин тархи, элгэнд хуримтлагдана. Àìüòäûí 1 êã øèíý ýä ýðõòýíä (ìêã-ààð) ýëãýíä 30-100, äýë¿¿íä 20-40, íîéð áóë÷èðõàéíä 10-30, Ẻð, ÿñàíä òóñ á¿ð 30, ç¿ðõýíä 12-35 áàéíà. Áèå ìàõáîäèä êîáàëüò äóòàãäâàë ºñºëò ñààòàõ, öóñ áàãàäàõ, òóðæ ýöýõ øèíæ àæèãëàãääàã áàéíà.
Äàëáàãûí òºðëèéí 캺ãºíä õèéãäñýí ñóäàëãààíààñ ¿çâýë 1 êã õóóðàé æèíä íü 0,13-1,00 ìã êîáàëüò èëýð÷ýý. /Mlodecki et.al 1965/
Ìîëèáäåí (Mo)
Áàéãàëüä 20 îð÷èì ìîëèáäåíò íýãäýë áàéäãèéí äîòðîîñ ìîëèáäåíèò /ÌîS2/, ïîâåëëèò /CaMoO4/, âóëüôåíèò /PbMoO4/, ôåððîìîëèäàò [Fe(MoO4) 3*7H2O] íýãäë¿¿ä ýëáýã òîõèîëäîíî. Ìîëèáäåí óðãàìàë àìüòàíä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýëåìåíò áºãººä óðãàìëûí àçîòûí ñîëèëöîîíä íºëººëäºã. Íèòðàòðåäóêòàçà ôåðìåíòèéí íàéðëàãàíä îðæ íèòðàòóóäûã àíãèæðóóëàí NH3 ¿¿ñãýí óëìààð óóðãèéí áèîíèéëýãæèëòýíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Õîîë òýæýýëýýð äàìæèí áèå ìàõáîäèä îðñîí ìîëèáäåí ñàéí øèìýãääýã, ìàëûí àðàã ÿñàíä 60-65%, àðüñàíä 10-11%, ¿ñ íîîñîíä 5-6%, áóë÷èíä 5-6%, ýëãýíä 9-18% òóñ òóñ àãóóëàãäàíà. /125/ Ìîëèáäåí ñóëüôàòòàé õàìòðàí çýñèéí õýìæýýã áóóðóóëæ, öåðóëîïëàçìèíûã íèéëýãæ¿¿ëýõýä îðîëöîæ, çýñ áîëîí öºñíèé õ¿÷ëèéí ø¿¿ðýëòèéã áàãàñãàæ, øýýñýýð ýäãýýð áîäèñûí ÿëãàðàëòûã íýìýãä¿¿ëäýã áàéíà.
Ìîëèáäåí êñàíòèíîêñèäàçûí íàéðëàãàíä îðîëöîæ ïóðèí áà ò¿¿íèé óëàìæëàëûí ñîëèëöîîíä íºëººëäºã. ßëàíãóÿà øóâóóíä óóðãèéí ñîëèëöîîíû ýöñèéí áîäèñ áîëîõ øýýñíèé õ¿÷èë ¿¿ñ÷ áèå ìàõáîäèîñ ÿëãàðàõ ººðººð õýëáýë õîðò áîäèñûã çàéëóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Õèâýã÷ ìàëûí õîîë òýæýýëèéã óãòâàð õîäîîäîíä áîëîâñðóóëàõ áè÷èë áèåòí¿¿äèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõàä ìîëèáäåí à÷ õîëáîãäîëòîé ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü áºãººä áàêòåðèéí ôåðìåíò ãèäðîãåíàçûã èäýâõæ¿¿ëæ ºãíº. Ìîëèáäåí элэг,бөөр,нүдний солонголог бүрхүүлд хуримтлагддаг байна. Бèå ìàõáîäèä äóòàãäàõ ¿åä ïóðèíû ñóóðèóäûí õýâèéí ñîëèëöîî õÿìàð÷ àìüòäûí Ẻðºíä ÷óëóó ¿¿ñäýã áàéíà.
ßïîíä õèéãäñýí ñóäàëãààíààñ /Savada, 1965/ ¿çâýë 50 ç¿éë 캺ãºíä íèéò ¿íñíèé æèíä íü òîîöñîíîîð 0,001-0,014% ìîëèáäåí èëýð÷ýý.
Ñåëåí (Se)
Ýíý ìèêðîýëåìåíò çºâõºí öèñòåèí, ìåòèîíèíû íýãäýëòýé õàìò áàéæ áîëîâñîð÷ øèìýãäýíý. 100 гаруй ферментийн бүрэлдэхүүнд оролцдог чухал элемент. Öóñàíä îðñîí ñåëåí öóñíû èéëäñèéí óóðàãòàé íýãäýæ á¿õ ýä ýðõòýíä òàðõàæ, èë¿¿äýë íü øýýñ ÿëãàäñààð ãàäàãøèëíà.
Áèå ìàõáîäèéí íàðèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñåëåíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã òîäîðõîé ñóäëàãäààã¿é, ãýâ÷ Å âèòàìèíû àäèë èñýëäýõèéí ýñðýã áîäèñ áºãººä ôåðìåíòèéí ñèñòåìèéã èäýâõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Ñåëåí íü í¿äíèé õàðààã ñàéæðóóëäàã à÷ õîëáîãäîëòîé ýëåìåíò. Áèå ìàõáîäèä ñåëåí èë¿¿äâýë íîéðìîã áîëîõ, ¿ñ óíàæ õàëöðàõ, ìàëûí òóðóó õýëáýðýý àëäàõ, òýæýýëèéí øèíãýö ìóóäàæ ýöýæ òóðíà. Õàðèí äóòàãäâàë ç¿ðõ ñóäàñ àìüñãàëàõ ¿éë àæèëëàãàà õÿìàðíà. Òóãàë, õóðãàíä áóë÷èí öàéõ ºâ÷èí, øóâóóíä àðüñíû ø¿¿ðýë àæèãëàãäàæ, ºñºëò ñààòäàã. Óðãàìëûí íàéðëàãàíä õèéãäñýí ñåëåíû ñóäàëãàà òîäîðõîéã¿é áàéíà.
Õðîì (Cr)
Õîîë òýæýýëýýð äàìæèí áèå ìàõáîäèä îðîõ õðîì íü ÿìàð ýðõòýíä òºâëºð÷, òýíäýýñ øèìýãäýí öóñàíä îðäîã íü á¿ðýí ñóäëàãäààã¿é áàéíà. Õðîì íü öóñíû ñèéâýíãèéí óóðàãòàé íýãäýýä, òóõàéëáàë òðàíñôåððèíû õàìò òàðõàæ ÿñ, Ẻðºíä õóðèìòëàãääàã àæýý.
Áèå ìàõáîäèä ôîñôîãëþêîìóòàçà, òðèïñèí çýðýã áàñ áóñàä ôåðìåíòèéí ¿éë÷èëãýýã èäâýõæ¿¿ëýõ, ÐÍÕ-òàé íýãäýë ¿¿ñãýäãýýñ ¿çâýë õðîì íü óóðãèéí íèéëýãæèëòýíä îðîëöäîã ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õðîì áèå ìàõáîäèä èë¿¿äâýë õîðòîé.
Ôòîð (F)
Õîîë òýæýýëýýð äàìæèí áèå ìàõáîäèä îðñîí ôòîð íü 80% õ¿ðòýë ãýäñýíä áîëîâñðîí øèìýãäýõ áà èë¿¿äýë íü øýýñýýð ÿëãàðäàã. Ôòîð ÿñ áà ø¿äýíä õóðèìòëàãääàã áºãººä ãèäðîêñèàïàòèòòàé íýãäýæ îêñèôòîðàïàòèò áîëæ õóâèðààä ÿñ, ø¿äíèé õàòóó ýä, ïààëàíãèéí áàò áºõ ÷àíàðûã áèé áîëãîõîä íºëººëäºã.
Ôòîð äóòàãäâàë ø¿äíèé êàðèåñ, îñòåîïîðîê, èë¿¿äâýë ø¿äíèé ôòîðîç ºâ÷èí ¿¿ñäýã áàéíà.
Ôòîðîç ºâ÷èí íü ¿éëäâýð¿¿äèéí ôòîðîîð áàÿëàã õàÿãäëààñ øàëòãààëæ ãàäààä îð÷èí áîõèðäñîíòîé õîëáîîòîé ãýæ ¿çäýã áºãººä ýíý àñóóäàë äýëõèé äàõèíä àíõààðâàë çîõèõ õýìæýýíä õ¿ðñýí áàéíà. Ìèêðî ýëåìåíò¿¿äýýñ êàäìèé, õ¿íöýë, ìºíãºí óñ, ñòðîíö, õàð òóãàëãà ýäãýýð íü íèëýýä õîðòîé ýëåìåíò¿¿ä þì. Ãåðìàí óëñûí ºìíºò õýñýãò óðãàäàã ìàëãàéò 캺ãíèé ¿ðò áèåíä /Øîéåðûí ñóäàëãààãààð/ 0,2-1,0 ìã /100 ã õóóðàé æèíä/ ôòîð èëýðñýí áàéíà.
Êàäìèé (Cd)
Áàéãàëüä öýâðýýð áàéäàãã¿é çºâõºí öàéð çýñèéã äàãàëäàí îðøäîã. Ïëàñòìàñ, õàãàñ äàìæóóëàã÷ ¿éëäâýðëýã÷ çýðýã ¿éëäâýðèéí îëîí ñàëáàðò êàäìèéã àøèãëàäàã áà ôîñôîðûí áîðäîî ìàëûí áóóöàíä èëð¿¿ëñýí áàéõ þì. Çàðèì óëñûí ìàë ýìíýëýãèéí ïðàêòèêò öàãààí õîðõîéí óñòãàëä àðèóòãàëûí çîðèóëàëòààð êàäìèéí äàâñûã àøèãëàäàã.
Ìàëûí áà óðãàìëûí ãàðàëòàé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í êàäìèéãààð áîõèðäîæ, ñ¿¿íä 2,4, ààðöàíä 6, ºíäãºíä 23-250 ìêã/êã, 캺ãºíä 100-500 ìêã/êã õ¿ðòýë èëýð÷ýý.
Ñóäàëãààíààñ ¿çâýë êàäìèéí 80%, õ¿íñýýð, 20% àãààðààñ àìüñãàëûí çàìààð ìºí òàìõè òàòàõ ¿åä áèå ìàõáîäèä îðäîã àæýý. Íýã øèðõýã ÿíæóóðò 1,5-2,0 ìêã êàäìèé àãóóëàãääàã áà òàìõè òàòäàã õ¿íèé öóñ, Ẻðºíä òàìõè òàòäàãã¿é õ¿ì¿¿ñýýñ 1,5-2,0 äàõèí èë¿¿ áàéäãèéã ñóäàëãààãààð èëð¿¿ëñýí áàéíà.
Ëèòè (Li)
Ëèòè íü áàéãàëèàñ îëäñîí íàòðè, êàëèéí äàðàà îðäîã ø¿ëòèéí ãóðàâäàõü ìåòàëë. Íàòðèéã äàâñòàé íóóðààñ, êàëèéã óðãàìëûí ¿íäýñíýýñ ãàðãàí àâñàí áîë ëèòèéã óóëûí ÷óëóóëàã ýðäýñ áîäèñîîñ È.Àðôâåäñîí íýýñýí áàéíà /ëèòèîí –ãðåêýýð ÷óëóó ãýñýí óòãàòàé ëèòèîñ ãýäýã ¿ãíýýñ ãàðàëòàé ãýæ Ôðàíöûí õèìè÷ Ê.Áåðòîëëåä òýìäýãëýæýý/. Ëèòè 캺ãºíä áàãà õýìæýýãýýð èëýðñýí. Ò¿¿íèé õóóðàé æèíä òîîöñîíîîð 0,09-1,76 ìã/êã áàéíà.
Ðóáèäèé (Pb)
Ðóáèäèé ñïåêòð øèíæèëãýýíèé àðãààð äýëõèéä àíõ óäàà íýýãäñýí ýëåìåíòýä öåçè (Cs) äàðàà íü ðóáèäèé îðäîã. Çàðèì òºðëèéí 캺ãíèé õóóðàé æèíä òîîöñîíîîð 2,8-1557 ìã/êã àãóóëàãäàíà.
Âàíàäèé (V)
¯¿íèé îíöëîã íü ÿíç á¿ðèéí ºíãºòýé äàâñ ¿¿ñãýäýãò îðøèíî. Çàðèì 캺ãíèé íàéðëàãàíä 0,06-156 ìã /êã ãàðñàí áàéíà.
Öåçèé (Cs)
̺ºãºíä 22 ìã/êã, õºíãºí öàãààí (Àl) Tricholma mongolicum 캺ãºíä 0,054-0,066% èëýðñýí áàéíà. /Ø.Íàðàíìàíäàõ 2000/
Õàð òóãàëãà (Pb)
Ìýäðýëèéí áîëîí ìàõ áóë÷èíãèéí ýä ýñýä øèíãýæ ñ¿¿íèé õ¿÷èë, òóãàëãàíû ôîñôàòòàé ¿éë÷èëñýíýýð, ýñýä êàëüöèéí èîí íýâòðýõ ¿éë àæèëëàãààíä ñààä áîëæ ¿¿íýýñ ¿¿äýí ìàõ òàòàõ, ñàà òóñàõ øèíæ èëýðäýã áàéíà. Õàð òóãàëãàíä õîðäâîë öóñ òºëæèõ, ìýäðýë, Ẻð, õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíèé õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà õÿìàð÷ ãîíîäîòðîï, ñòåðîèä äààâðûí èäýâæèë ìóóäàæ áýëãèéí ñóëðàë èëýðíý.
Õýâëýëèéí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ìàõ çàãàñ, ñ¿¿, óñ ò¿ãýýã¿¿ðèéí õîîëîéãîîð äàìæèõ óñ, àãààðò èëýð÷ áàéíà. /8/
Õ¿íöýë (As)
Õ¿íöýëèéí õîðäóóëàõ ¿éë÷èëãýýíèé ìåõàíèçì íü áèå ìàõáîäèéí ýñ, ýäèéí àìüñãàëàõ, ýñèéí õóâààãäàë çýðýã ÷óõàë àæèëëàãààã çîõèöóóëäàã ôåðìåíòèéí òèîëûí á¿ëãèéã á¿ñëýí àâ÷ õýâèéí àæèëëàãàã íü ñààòóóëäàã àæýý.
Õ¿íöýëýýð õîðäñîí õ¿íèé ãàðûí àëãà, õºëèéí óë ýâýðøèí çóçààðàõ ãýìòýë ¿¿ñäýã, õ¿íèé õóìñ, ¿ñ, àðüñíû ãàäíà òàëûí äàâõàðãàä èë¿¿ õóðèìòëàãääàã áàéíà. Õ¿íöýëèéã øèëíèé, áóäãèéí, õàãàñ äàìæóóëàã÷èéí ¿éëäâýðò àøèãëàäàã ó÷ðààñ èë¿¿äýë õýìæýýãýýð õÿíàëòã¿é õýðýãëýâýë õ¿íñíèé ò¿¿õèé ýä áîõèðäîõ óëìààð õîðäëîãûí ýõ ¿¿ñâýð áîëäãèéã àíõààðâàë çîõèíî. 30 ìã õ¿íöýë íü õ¿íä ¿õëèéí òóí áîëíî. Äàëáèãûí òºðëèéí 14 ç¿éë 캺ãºíä õóóðàé æèíä òîîöñîíîîð 2,4 ìã/êã èëýðñýí áàéíà.
̺íãºí óñ (Hg)
Õàìãèéí õîðòîé àþóëòàé ýëåìåíò, áàéãàëüä èñýëäñýí áàéäàëòàé 3 õýëáýðýýð òîõèîëäîíî. Ýíý íü ìåòàëë, 2 öºìººñ òîãòîõ 1 âàëåíòòàé èîí õýëáýðýýð, êîâàëåíò õîëáîîãîîð õîëáîãäñîí 2 âàëåíòòàé èîí áàéäëààð îðøèõ áà äýãäýìõèé, óóðøäàã, óóñäàã îíöëîãòîé. Îð÷èí ¿åä íàñ áèå ã¿éöñýí õ¿íèé áèå ìàõáîäèä 13 ìã èëð¿¿ëñýí áàéíà.
Ìàëãàéò 캺ãºíä íèëýýä èõ õýìæýýòýé 2000 ìêã/êã èëýðñýí áºãººä óðãàìëààñ ÿëãàãäàõ íýã îíöëîã íü 캺ãºíä ìåòèëò ìºíãºí óñ íéèëýãæäýã áàéæ áîëçîøã¿é ãýæ ¿çäýã.
̺ºãèéã ÷àíàæ áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ìºíãºí óñ õýâýýð ¿ëääýã ýíý íü ò¿¿íèé àçîòëèã áîäèñûí àìèí á¿ëýãòýé íýãäìýë áàéäëààð îðøäîãòîé õîëáîîòîé. Õàðèí çàãàñíû ìàõàíä áàéõ ìºíãºí óñ àìèí õ¿÷èëòýé õîëáîãäîíî. ̺íãºí óñíû õîðäóóëàõ ¿éë÷ëýë íü ò¿¿íèé ÿìàð íýãäýë áàéäëààð îðøèæ áàéãààãààñ õàìààð÷, áèå ìàõáîäèä èõ áàãà ÿíç á¿ðýýð øèìýãäýíý.
Õàìãèéí õîðòîé íü ìåòèëò ìºíãºí óñíû áîãèíî ãèíæèí õîëáîîñò àëêèë ìºíãºí óñíû íýãäýë þì. Çàãàñíû òýæýýëä âèòàìèí Â12 õàíãàëëòàé ¿åä ò¿¿íèé áèåä ìºíãºí óñ íèéëýãøèæ ýëãýíä íü õóðèìòëàãääàã àæýý.
No comments:
Post a Comment